Żyj długo (i szczęśliwie) jak nietoperz

30 listopada, 2021

Czy możliwe jest znalezienie klucza do długiego życia, w którym do samego końca zachowuje się sprawność i witalność? Poznanie tajemnicy wiecznej młodości? Być może odpowiedzią na to pytanie jest DNA nietoperzy.

Europejczycy żyją długo: średnia życia wynosi 78 lat i prawdopodobnie wciąż wzrasta. Ale to długie życie często naznaczone jest chorobami związanymi z wiekiem, osłabieniem fizycznym, mniejszą sprawnością intelektualną. Co innego nietoperze – te małe ssaki do końca życia zachowują niemal pełną sprawność i samodzielność. Latają i polują tak samo dobrze, jak w młodości. A przy tym – jak na ssaki rozmiarami przypominające mysz, żyją zaskakująco długo. Rekordzista, ważący 6-8 gramów nocek Brandt’a, dożył aż 41 lat. Czy to znaczy, że nietoperze znają zagadkę długowieczności?

Oszukać przeznaczenie

W królestwie ssaków najstarszego wieku dożywają słonie, wieloryby i naczelne. Mysz polna za to średnio żyje półtora roku, a większy od niej kret – 2 do 4 lat. Tymczasem nietoperze – które średnio żyją 20 lat, a wiele gatunków dożywa 30 – są najbardziej długowiecznym gatunkiem proporcjonalnie do rozmiaru ciała. Spośród 19 gatunków ssaków, które – po uwzględnieniu rozmiaru ciała – żyją dłużej niż ludzie, aż 18 to nietoperze. Jak to możliwe?

Sekret ich długowieczności i zachowywania świetnej kondycji niemal do końca życia może tkwić w mechanizmach naprawy DNA. Łańcuchy DNA w chromosomach zakończone są częścią, którą nazywa się telomerem. Telomery chronią materiał genetyczny przed uszkodzeniem podczas kopiowania nici DNA, w procesie, który zachodzi podczas podziału komórek. Można je porównać do końcówki sznurowadła, która zabezpiecza splot przed uszkodzeniem. U osób młodych telomery są długie, u starszych – stopniowo się skracają. Każde skrócenie się telomeru ma wpływ na proces starzenia się oraz zwiększa ryzyko powstania nowotworów.

Tymczasem u najbardziej długowiecznych nietoperzy telomery nie skracają się z wiekiem. To oznacza, że te nietoperze starzeją się bardzo wolno i – kiedy przychodzi już ich czas – umierają „młodo”.

Wielkie nadzieje wokół genów

Naukowcy podejrzewali, że nietoperze zapobiegają skracaniu się telomerów w swoich chromosomach, wydzielając enzym telomerazę, który ma taką właściwość. Tymczasem badania nad długowiecznymi nockami (Myotis) nie wykazały wydzielania tego enzymu – klucza do zagadki należy więc szukać gdzie indziej.

Bardziej rokujące wyniki przyniosło porównanie genomu nocków i 52 innych ssaków. To badanie wyłoniło 21 genów u nietoperzy, które mogą utrzymywać długość telomerów i tym samym zatrzymywać procesy starzenia się komórek. Wśród nich najbardziej niesamowite wydają się geny odpowiedzialne za naprawianie i zapobieganie uszkodzenia DNA.

Zrozumienie niezwykłych właściwości DNA u długo żyjących nietoperzy może mieć wielkie znaczenie dla medycyny. Nie chodzi tu tylko o odwieczne poszukiwanie eliksiru wiecznej młodości, ale również o nowe kierunki w leczeniu chorób wieku dojrzałego, zwłaszcza tych najbardziej niebezpiecznych – nowotworów.

Nie da się jednak odkryć tajemnicy nietoperzy bez obserwowania i badania nietoperzy. Dlatego w swoim najnowszym projekcie Fundusz Żubra wspiera naukowców z Instytutu Biologii Ssaków PAN i wyposaża ich w niezbędny do pracy badawczej sprzęt. Z kolei wieże dla nietoperzy, które powstaną w czasie trwania projektu, mają szansę stać się miejscem bytowania dużych kolonii nietoperzy, być może sięgających nawet 100 osobników. W ten sposób nie tylko staną się wsparciem dla zagrożonych gatunków nietoperzy, ale również dostarczą materiału badawczego dla naukowców.